We hebben gestemd om volksvertegenwoordigers kiezen in het Europese Parlement. De voorspelde populistische opmars is beperkt gebleven. Dat is geen reden om opgelucht adem te halen. Europa blijft voor veel mensen een ver-van-mijn-bed-show en daar moet wat aan veranderen. The Soul of Europe heeft een remedie:
De Unie heeft een meeslepend volksverhaal nodig!
De beste manier om iets te doen tegen het oprukkende populisme in Europese Unie is het populariseren van Europa. De EU gaat gebukt onder impopulariteit omdat het haar ontbreekt aan een inspirerend verhaal waarin iedereen zich kan herkennen. Maar hoe maak je zo’n verhaal?
(Door Erwin van den Brink, www.thesoulofeurope.com)
Toen de journalist Frans Nypels mij in 1980 aannam als leerling-journalist bij Haarlems Dagblad, de regionale krant in de streek waar ik vandaan kom, hield hij me een beginsel voor dat bij de uitoefening van het vak van verslaggever voor mij altijd leidend is gebleven: ‘We schrijven hier voor Mien met de bloemetjesjurk.’ Zij was ons archetype van de krantenlezer. Iemand met niet meer opleiding dan lagere school. Huisvrouw. Volksvrouw. Qua kennisniveau, in algemene ontwikkeling, een twaalfjarige, zo had onderzoek uitgewezen.
Maar Mien was niet dom. Ze had gewoon niet doorgeleerd. Daarvoor had zij de kans niet gehad. Wij moesten haar helpen. Te beginnen door haar serieus te nemen.
In haar naam bestormde ik de bestuurlijke instellingen; de gemeenteraad, het provinciebestuur en het parlement, de rechtbank, om vanaf de perstribune de macht te controleren namens burgers zoals Mien. Wij riepen namens onze lezers het wettelijke gezag ter verantwoording. Het was onze journalistieke plicht om mensen te verheffen uit onwetendheid, om hen mondig te maken. En mondigheid begint met informeren maar dan wel op zo’n manier dat de mensen het kunnen begrijpen.
Sociale kloven ontstaan door verschillen in opleiding en kennis maar vooral door je geboorteplek en je opvoeding en de daar uit voortkomende netwerken van sociale contacten. Maar aan die achterstand in opleiding en kennis, daar valt iets aan te doen. En dat begint met het informeren van gewone doorsneemensen.
Dit is waar de Europese instellingen, de Europese Commissie en de Europese Unie, en de daarmee verbonden wetenschappelijke en beleidsinstellingen en media-initiatieven, enorm tekortschieten. Ik bezoek met enige regelmaat een filmhuis waar veel Europese films worden gedraaid die gemaakt worden dankzij subsidie van het Europese programma
Creative Europe MEDIA. Het publiek bestaat uit mensen zoals ik: hoogopgeleide vijftigplussers. Ik volg uit persoonlijke belangstelling al jarenlang allerlei Europese culturele projecten. Ik ben nog nooit een project tegengekomen dat werkelijk brede populariteit geniet. En zo werkt de hele Europese cultuurpolitiek: Ze sijpelt niet door naar de grote massa van de bevolking, behoudens een enkele uitzondering. Ik noem het Euro Visie Songfestival en het Europese Kampioenschap Voetbal.
De exclusiviteit van Europese cultuurpolitiek is onderdeel van een groter wijdverbreid verschijnsel dat cultuur, kunst, ontoegankelijk maakt voor de massa. Populaire cultuur heeft veel vaker de neiging om na verloop van tijd elitair, ‘klassiek’, te worden in plaats van omgekeerd van elitair te veranderen in populair. Zo geldt het bijwonen van de Mattheüs Passie van Johann Sebastian Bach tijdens de Paastijd in Nederland als een ritueel van goede smaak voor een select gezelschap. Totdat een christelijke mediaorganisatie, de Evangelische Omroep, besloot er een (jaarlijkse) televisieproductie van te maken waarin bekende Nederlandse artiesten het lijdensverhaal van Jezus zingen in populaire muziekgenres zoals pop, jazz, hiphop en rap. De live-uitzending van deze gezongen kruisweg, ‘The Passion’, brengt tienduizenden mensen op de been en wordt door miljoenen op de televisie bekeken. Het kan dus wel.
Waarom lukt het dan niet om Europa te populariseren? Ik denk dat dit komt doordat het Europa ontbreekt aan een beklijvend, populair en meeslepend verhaal over Europa zoals er over elk land een nationaal, vaderlandslievend volksverhaal valt te vertellen dat wortelt in de geschiedenis en dat reëel, waargebeurd is maar dat ook deels mythisch is. Dat een romantisch ideaal is dat het volkskarakter weerspiegelt. Wilhelm Tell, Jeanne d’Arc, King Arthur…Hansje Brinkers, Pinokkio, Don Quichote. Europa moet het opnemen tegen nationale volksculturen die sterk verankerd zijn in taal en tradities die onze identiteit vormen.
Het is ‘Europa’ in zijn meest gangbare betekenis, namelijk die van het multinationale samenwerkingsproject rond een gemeenschappelijke markt (de EU) niet gelukt om ‘de harten van de mensen’ te veroveren. Men houdt niet van Europa. Men heeft haar niet lief. Dat komt doordat zij bezieling mist. De Europese Unie is ook onzeker over zichzelf. Toen er bankbiljetten uitgegeven werden in de nieuwe Europese munt, de euro, stonden er bruggen op als teken van verbinding. Maar het waren geen bestaande, herkenbare bruggen omdat de Europese bestuurders bang waren voor kritische reacties: ‘Waarom jullie brug wel en niet die van ons?’ Want beroemde bruggen zijn nationale symbolen.
De vraag is of dat altijd werkelijk zo is: Toen de Notre Dame in Parijs afbrandde emotioneerde dat veel mensen, ook buiten Parijs en Frankrijk. Heel Europa huilde. Notre Dame is van ons Europeanen. Ze is van ons allemaal. Net als de Ramblas, de Trevifontijn, Unter den Linden en al die talloze andere Europese markante plekken die we ooit hebben bezocht en waaraan we ons hart hebben verloren. Ook het kapotschieten van de eeuwenoude brug bij Mostar in 1993 tijdens de Joegoslavische burgeroorlog deed vele harten krimpen van pijn. En nu de vernietiging van Oekrains cultuurgoed.
Valt er over Europa een modern sprookje te vertellen? Een volksverhaal met een moraal, een epos over verleden, heden en toekomst, een Tolkieniaanse strijd van goed tegen kwaad,
een verhaal over hoop, over Europa als de belofte van een menswaardig bestaan, een verhaal dat mensen aan elkaar gaan doorvertellen? ‘Er was eens een continent waar de mensen elkaar ooit regelmatig naar het leven stonden…maar uiteindelijk leefden ze nog lang en gelukkig.’
De Europese Unie is vanaf de jaren 1950 stapsgewijs ontstaan dankzij het begraven van vaak eeuwenoude vetes die in de jaren voor 1945 waren ontaard in een ongekende barbarij. De Unie is niet slechts een rationeel project van verstandig bestuur omdat we samen nu eenmaal sterker staan, economisch, geopolitiek en dergelijke: Zij is vooral onze manier geweest om na 1945 tot inkeer te komen. Zij is ons besef, ons dieper inzicht en onze hoop dat oorlog en ellende vermijdbaar zijn. De Unie is een vorm van beschaving, van recht als tegengesteld aan onrecht, rechteloosheid en willekeur. Zij belichaamt de hoop op een menswaardig bestaan voor iedereen binnen haar grenzen. Zij is ons idee over een betere wereld.
Nu merken we dat dit een broze status quo is die gemakkelijk aan het wankelen wordt gebracht door populisten die slim gebruik maken van burgerlijke onvrede. Onvrede die zittende politici veel te lang hebben genegeerd. De bestuurlijke elite ziet niet dat zijn eigen ideologische agenda niet landt bij de kiezers. Deze vertrouwenscrisis laat zien hoe belangrijk het is dat een politiek verhaal resoneert bij de gehele bevolking en niet slechts bij een klein deel, zeker als het gaat om wezenlijke, existentiële veranderingen.
Dat is de urgente opgave waarvoor de Europese Unie staat: Laten we samen een verhaal maken dat de Europese publieke opinie mobiliseert voor een veilige toekomst. Alleen een populair Europa, dat wordt liefgehad, is opgewassen tegen het populisme: Maar de mensen moeten dat Europa dan wel kunnen bevatten om zich ermee te vereenzelvigen.
Dit valt te organiseren: iedereen is tegenwoordig in principe met iedereen te verbinden. Media-inhoud maken was nog nooit zo gemakkelijk. Software is bezig de taalbarrières binnen Europa te slechten. Europa heeft verhalenvertellers nodig, in woord en beeld: schrijvers, dichters, muzikanten, componisten, schilders, filmmakers, gameontwikkelaars, denkers met een fantasierijke volksgeest. En ze heeft ze hard nodig. De Unie heeft overtuigende volksverhalen nodig die haar toekomst helpen vormgeven.
Wie doet mee? Zie: www.thesoulofeurope.com.
